Rozumienie człowieka a kryzys współczesnej kultury

Rozumienie człowieka a kryzys współczesnej kultury

Współcześnie dość powszechnie i zgodnie mówi się o kryzysie kultury, wskazując, że obejmuje on systematycznie wszystkie dziedziny życia ludzkiego. I rzeczywiście, analizując poszczególne dziedziny kultury zauważymy pojawiające się pierwiastki dehumanizujące.

W kontekście sztuki, jako jednej z dziedzin kultury za przykład może posłużyć tzw. antysztuka lub metasztuka, uznawana dziś za źródłową sferę ludzkiej wolności i kreatywności, a tym samym za laboratorium i wzorzec (paradygmat) zachowań postmodernistycznych[1].

Inna dziedzina kultury, religia zmaga się z problemem desakralizacji i dechrystianizacji. Redukuje się ją do sfery obrzędowości oraz spycha z płaszczyzny społecznej do sfery prywatnej. Paradoksalnie współcześnie dokonuje się powrót do religijności, transcendencji, sacrum, ale równocześnie występuje niesłychany wręcz wzrost zainteresowania zjawiskami paranormalnymi, powstają nowe sekty dające receptę na niezawodne i rychłe zbawienie człowieka[2]. Obserwuje się synkretyzm elementów wierzeń chrześcijańskich, gnostycznych, paranaukowych oraz myśli wschodniej. Jest to wręcz idealne podłoże, na którym dojrzewa quasi religijne zjawisko zwane New Age[3].

W przestrzeni publicznej współcześnie coraz mniej miejsca na ocenę moralną. W aksjologicznie neutralnym paradygmacie mądrość zostaje zastąpiona wiedzą praktyczną, zaś poszukiwanie prawdy poszukiwaniem efektywności („do czego to się przyda?”). Zatarte zostają także granice między ideologią a nauką, opinią i nauką. Programowo postuluje się nie obstawanie przy żadnych poglądach i zasadach. W praktyce czyni to człowieka całkowicie bezbronnym wobec ideologicznych zagrożeń[4].

W kontekście powyższych uwag postawić można tezę, że kryzys we współczesnej kulturze jest przede wszystkim konsekwencją tzw. „błędu antropologicznego”. Współczesna kultura promuje bezpodmiotowy obraz człowieka, kogoś, kto stanowi wypadkową sił, tendencji, popędów[5]. Przyjmując takie jego rozumienie, kultura w konsekwencji „produkuje” ludzi typu homo demens nastawionych na niekończącą się konsumpcję i zabawę, żyjących zgodnie z zasadą carpe diem[6].

Aby przezwyciężyć kryzys we współczesnej kulturze, trzeba wpierw zrozumieć człowieka i jego ludzkie działanie. Wszystko to, co objęte jest nazwą „kultura”, wiąże się bowiem z odpowiednim rozumieniem człowieka, tudzież samej ludzkiej twórczości. Wzajemnie splatające i dopełniające się gałęzie kultury w swych instytucjach rodziny, narodu, państwa tworzą kolebę ludzkiego życia osobowego. Charakter tych instytucji i ich form działania suponuje jakieś rozumienie człowieka. Istotne w tej kwestii jest uświadomienie sobie celu życia ludzkiego, który został „przysłonięty” przez współczesną kulturę. Człowiek nie wie, po co żyje. Następuje jego alienacja, której podstawą jest zamiana środków na cele. Współczesna kultura promuje takie cele życia ludzkiego jak: bogactwo, konsumpcja, władza, dominacja. Jako środki nie muszą być złe, problem pojawia się wtedy, gdy się je zabsolutyzuje i potraktuje jako cele życia ludzkiego.

Tymczasem sens ludzkiego bytowania polega na rozwoju życia osobowego. Stąd kultura, w swej istocie jest uprawą człowieka[7]. Nie jest czymś wymyślonym, lecz stanowi sposób ludzkiego życia i racjonalnego działania, które uwarunkowane jest realistycznym kontaktem z naturą oraz dotychczasową kulturą[8]. W zakres kultury włączamy takie aspekty jak: wychowanie człowieka, jego moralne postępowanie, naukę i technikę, sztukę i religię itd.[9]. „We wszystkich tych zjawiskach kulturowych występuje człowiek jako ten, który reflektuje nad swoją myślą i wypływającym z niej działaniem, które najczęściej znajduje wyraz w jakimś wytworze, zwanym właśnie wytworem kulturowym”[10].

Kultura jest zatem sposobem bytowania człowieka w świecie, jej wyłącznym celem jest człowiek, ale nasuwa się pytanie: kim jest sam człowiek? Już pierwsi greccy myśliciele określili człowieka jako byt żywy, rozumny i wolny (gr. dzoon logikon). Takie rozumienie zrywało z deterministyczną i fatalistyczną tradycją mitologiczną, według której człowiek był funkcją anonimowych lub upostaciowionych sił kosmologicznych. Wizja ta (widać analogię ze współczesnymi ujęciami postmodernistycznymi czy poststrukturalistycznymi) pozbawiała człowieka podmiotowości i tchnęła pesymizmem antropologicznym. Przezwyciężenie jej z jednej strony było dla człowieka wyzwoleniem, z drugiej zaś nałożyło nań obowiązek przemyślenia problemu świata i uporządkowania własnego życia, pod kątem właściwego celu, odpowiadającego naturze ludzkiej i płynącej stąd godności człowieka[11].

Racjonalne życie człowieka wyraża się w jego poznaniu, działaniu oraz wytwarzaniu. Dlatego „[…] jedną z najbardziej potrzebnych dziś spraw jest […] refleksja nad strukturą bytową i wynikającym stąd działaniem człowieka”[12]. Rodzi się potrzeba zorganizowanego przeciwstawienia się dehumanizacyjnym tendencjom współczesnej kultury. W tym celu należy pogłębiać refleksję nad osobowym działaniem człowieka, zwłaszcza w stosunku do zorganizowanego zbioru osób drugich. Na tym tle będzie można podkreślić osobowy charakter bytu ludzkiego oraz jego stosunek do społeczeństwa. Tylko człowiek jako osoba jest twórcą kultury, która całkowicie i bez reszty, będąc pochodną od niego, jest też jemu przyporządkowana.

Wojciech Daszkiewicz

[1] Zob. H. Kiereś, Człowiek i sztuka, Lublin 2006, s. 63-70.

[2] „Lyotard odrzuca monoteizm w imię poganizmu, czyli swoistej subiektywnej religii bez Boga” (T. L. Pangle, Uszlachetnianie demokracji. Wyzwanie epoki postmodernistycznej, tłum. M. Klimowicz, Kraków 1994, s. 42).

[3] Zob. R. T. Ptaszek, Nowa Era religii? Ruch New Age i jego doktryna – aspekt filozoficzny, Siedlce 2008, ss. 321.

[4] Zob. A. Bronk, Krajobraz postmodernistyczny, „Ethos” 9 (1996) nr 1-2 (33-34), s. 94-95.

[5] R. Rorty np. stwierdza, że ,,nieodpowiednia jest próba umieszczania rozumu i wiedzy w centrum naszej kultury i związania ich z naszym rozumieniem tego, czym jest istota ludzka” (R. Rorty. Emancypacja naszej kultury. w: Habermas, Rorty, Kołakowski: Stan filozofii współczesnej, przeł. J. Niżnik, Warszawa 1996, s. 44).

[6] „Mało pozostało punktów – zauważa Z. Bauman – lub zgoła wcale, co do których można by rozsądnie liczyć, że nadadzą głębsze i trwalsze znaczenie przeżywanym chwilom. […] To ja, moje żywe ciało lub to żywe ciało, które jest mną, zdaje się jedynym stałym elementem, ponoć niestabilnej, „do odwołania” struktury otaczającego mnie świata.[…] Niewiele, jeśli w ogóle zawieramy związków z wiarą, że przetrwają »póki śmierć nas nie rozłączy«[…] Rzadko która, jeśli w ogóle jakaś z trudem zdobyta umiejętność przyda się do końca życia jej dumnemu posiadaczowi. […] Niewiele, może żadne, ze z trudem przyswojonych stylów i zwyczajów dłużej przetrwa, dając nam satysfakcję i szacunek” (Z. Bauman, Konsumując życie, w: Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, red. A. Jawłowska, M. Kempny, Warszawa 2005, s. 29).

[7] Zob. W. Jaeger, Paideia, tłum. M Plezia, H. Bednarek, Warszawa 2001, s. 5.

[8] Zob. M. A. Krąpiec, Człowiek i kultura, Lublin 2008, s. 25-64.

[9] Na terenie szczegółowych nauk o kulturze występuje bogactwo ujęć tego, co wchodzi w zakres pojęcia „kultura”. Zob. A. Kroeber i C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions (Cambridge (Mass.) 1952). Autorzy ci wymieniają i systematyzują ponad 200 definicji kultury, które pojawiły się m.in. na gruncie antropologii, etnografii, socjologii oraz psychologii.

[10] M. A. Krąpiec, Dzieła XXI, Odzyskać świat realny, Lublin 1999, s. 380.

[11] Zob. H. Kiereś, Sztuka religijna – religijność sztuki, w: Filozofia o religii, red. Wł. Dłubacz, Lublin 2009, s. 209-210.

[12] M. A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, Warszawa 1996, s. 6.